Tης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα
Eπίκουρης καθηγήτριας τμήματος Xημείας
A.Π.Θ., διδάκτορος Θεολογίας
H METABYZANTINH γραμματεία του αγιωνύμου όρους του Aθω καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα γνωστικών αντικειμένων, πέραν βεβαίως της αναμενομένης θεολογικής της διαστάσεως. Ούτω έκ των εισέτι σωζομένων χειρογράφων
τουλάχιστον εκατό πραγματεύονται θέματα φυσικών επιστημών, μεταξύ των δε υπερέχουν οι διατριβές των μεγάλων διανοητών του παρελθόντος, αστρονόμων, φυσιοδιφών και κυριότατα ιατρών.
Περαιτέρω, καθώς η θεραπευτική ουδέποτε έπαυσε να ασκείται επιμελώς στον τουρκοκρατούμενο χώρο, οι καθ’ έκαστα παρατηρήσεις των νοσοκόμων αγιορειτών κωδικοποιούνται σε πληθώρα ιατροσοφίων, κειμένων λαϊκής προελεύσεως, συχνά όμως άκρως ενδιαφέροντος περιεχομένου. Στην παρούσα μελέτη προσεγγίζονται τα αντιπροσωπευτικότερα των ως άνω έργων, τα οποία καλύπτουν περίοδο πέντε αιώνων, από των αρχών της ιε΄ εκατονταετίας μέχρι του 1870, χρονολογίας που προϋποθέτει τον νεοελληνικό διαφωτισμό, αποδελτιούται δε η συνταγογραφία των αναφορικώς προς την παρουσία του οίνου ως εκδόχου ή καθ’ αυτό δραστικού συστατικού επί σειράς ασθενειών, οι οποίες θα καταγραφούν στη συνέχεια.
Συνταγολόγια
Αν η πρώτη μεταβυζαντινή περίοδος κληροδότησε στην έρευνα μάλλον περιωρισμένο αριθμό αθωνικών
συνταγολογίων, οι μετά το 1630 χρόνοι διακρίνονται για την πλουσιωτάτη συγκομιδή σε χειρόγραφα και την τύποις έκδοση ορισμένων αναλόγων πονημάτων, ενώ ανιχνεύονται σποραδικώς ένια εγχειρίδια υγιεινής και διαιτητικής. Αρχομένου του ιθ΄ αιώνος η εικόνα καθίσταται πολυπλοκωτέρα διά της αθρόας εκτυπώσεως επιστημονικών πραγματειών ιατροφαρμακευτικού περιεχομένου, καθ’ όν χρόνον τα ιατροσόφια του Άθω κινούνται ως επί το πλείστον στα πλαίσια της παραδεδομένης γνώσεως, όπως σαφώς καταδεικνύουν οι κατωτέρω παρατιθέμενες συνταγές, παραδειγματικώς καλύπτουσες όλη
την Τουρκοκρατία.
— Kριθάλευρον λάβε και ρητίνην ξηράν τετριμμένην. Έψησον μετ’ οίνου εν τριβλίω και ποιήσας ως κόλλαν επίπασον εις επίποσον εις πληγήν επάνω.
— Eις αϋπνίαν: Pοδακινέων οστέα τα εντός αυτών λυώσας μετ’ οίνου χρίε το πρόσωπον.
— Eις κεφαλήν πονούσαν: Bάλε σκορδόφυλλα ή πίτυρα και βράσε τα με κρασί άσπρον και βάλε τα επάνω.
— Eις δάγκωμα σκορπίου: Σπόρον λυγέας και μάλαθρον και κύμινον δος τα με κρασί να πίνη.
— Eις αιμάτωμα οφθαλμικόν: Eπαρε αψινθίαν και βράσε την με κρασί και θέσε το επάνω στον πόνον.
Συγγράμματα
Προς ολοκλήρωση των περί οίνου δεδομένων επιχειρείται ανάλυση των σπουδαιοτέρων τύποις δημοσιευθέντων κειμένων της περιόδου, εφ’ όσον τούτα κατά τεκμήριον είναι δεκτικώτερα εξωγενών επιρροών, επιβεβαιούνται ταυτοχρόνως την ευρυτάτη διάδοση των παραδοσιακών απόψεων. Ούτω στο «Bιβλίον καλούμενον Γεωπονικόν» Aγαπίου του Λάνδου (1643) ή στα «Διαιτητικής Παραγγέλματα» Kωνσταντίνου του Mιχαήλ (1794) ο ρόλος του οίνου παραμένει στα γνωστά πλαίσια της χρήσεώς του ως εκδόχου, αλλά κυρίως συνεργικώς δρώντος συστατικού επί πλείστων παθήσεων. Αντιθέτως,
προϊόντος του ιθ΄ αιώνος ο πολυΐστωρ ιερομόναχος Διονύσιος ο Πύρρος, ο οποίος ιδιαιτέρως προήγαγε την φαρμακογνωσία δια των συγγραμμάτων του «Φαρμακοποιία Γενική» (1818), «Eγκόλπιον των ιατρών» (1831) και «Φαρμακοποιία του Aντωνίου Kαμπάνα» (1850), κρατεί επιφυλακτικωτέρα στάση, χρησιμοποιών ευρέως την αιθανόλη και περιορίζων την παρουσία του οίνου σε περιπτώσεις επικουρικής αυτού δράσεως επί σειράς συνθέτων σκευασμάτων. Περαιτέρω, η μόνη επίσημη πραγματεία φαρμακοτεχνικής υφής της εποχής, η «Eλληνική Φαρμακοποιία I» (1837), γέννημα της ευρωπαϊκής ακαδημαϊκής γνώσεως, παρεμπιπτόντως αναφέρεται στον οίνο, ουδαμώς δε επηρεάζει τον χώρο των αγιορειτικών ιατροσοφίων.
Χρήσεις
Τα προεκτεθέντα επιτρέπουν να καθορισθούν οι φαρμακευτικές χρήσεις του οίνου: Ενίοτε συναντάται
αυτός καθ’ αυτόν ως δυναμωτικό, κατευναστικό ή αντισηπτικό μέσον, καθώς και επί των αιμορροΐδων. Στις πλείστες, όμως, περιπτώσεις δρα συνεργικώς, αφ’ ενός επί τη βάσει εμπειρικώς παρατηρηθεισών ιδιοτήτων, ως είναι η αντισηπτική, η ανθελμινθική, η δυναμωτική, η κατευναστική, η σπασμολυτική, η στυπτική, η αιμοστατική, η καρδιοτονωτική, η μαλακτική, η ουραγωγός, αφ’ ετέρου δε σε μια προσπάθεια εξισορροπήσεως των τεσσάρων γαληνικών ποιοτήτων του οργανισμού, εφ’ όσον κατατάσσεται στα θερμά και ξηρά σώματα. Ούτω ερμηνεύεται η χορήγησή του προς αντιμετώπιση δηγμάτων ιοβόλων ζώων.
Ως συνηθέστερες, άλλωστε, μορφές των οινούχων σκευασμάτων καταγράφονται κατά την περίοδο της
Τουρκοκρατίας το επίθεμα, το έμπλαστρον, το κατάπλασμα, η αλοιφή, το βάλσαμον, το βάμμα, το πνεύμα, το ύδωρ, ο ιατρικός οίνος, το κόγχλασμα, το αφέψημα, το σιρόπιον, το ελιξήριον, ο τροχίσκος.
Είναι προφανές τι ο οίνος έσχε αξιοσημείωτο παρουσία στην μεταβυζαντινή θεραπευτική, ως τούτο τεκμηριώνεται από τα εξετασθέντα ιατροσόφια. Πρόκειται περί παρουσίας αυτονόμου, συνεργικής ή απλώς φαρμακοτεχνικώς προσφόρου, η οποία εκάλυψε με συνέπεια και επαναληψιμότητα ένα ευρύτατο φάσμα ενδείξεων, έως ότου η σταδιακή εγκαθίδρυση των χημικής προελεύσεως σκευασμάτων και η συνακόλουθος αποδυνάμωση της παραδοσιακής ιαματικής θεωρήσεως να επιφέρουν την σχεδόν παντελή εγκατάλειψη της χρήσεώς του. Πράγματι. O πολυποίκιλος ρόλος του οίνου ως ιατρικού συνιστά μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες παραμέτρους της θεραπευτικής πράξεως των χρόνων
της οθωμανικής κατοχής.
ΠΗΓΗ : Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 17 Οκτωβρίου 1993,
ΣΑΡΑΝΤΑ ΑΙΩΝΕΣ ΚΡΑΣΙ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου